Donostiak erraldoiak desfilatzen ikusi ditu XVII. mende erditik aurrera, denboran zehar jauzi handiak eginez, modu etenean. Orduan, mairu Errege talde bat hirian zehar ibili zen dantzan. Urte guztietan, hainbat konpartsa ibili dira Donostian, eta nabarmentzekoa da XX. mendearen hasierako konpartsa bat, Easo Ederra garaiko ohiturekin bat ez etortzeagatik galdu zena.

Azken porrotaren ondoren, XX. mendean ez zen erraldoirik eta buruhandirik egon Donostiako jai nagusietan. Hiriko hainbat auzotako jaietan baino ezin ziren gozatu. Hori guztia aldatu egin zen Demokraziaren lehen Eusko Jaurlaritzak San Joan Eguna Donostiako egutegian data garrantzitsu gisa berreskuratu nahi izan zuenean. Horretarako, gure hiriarekin bat zetozen erraldoi eta buruhandi batzuk enkargatu zituen. Ekainaren 24a jai ofizial izendatu ez zutenez, Udala saiatu zen zentzua emango zien leku bat bilatzen. Orduan konpartsa Aste Nagusian sartu zen, urte batzuk geroago bere elementu bereizgarri bihurtu zena.

Konpartsaren lehen irteera 1982ko abuztuaren 8an izan zen. Hiriaren erdigunea bere bizilagun berriak ezagutzeko irrikan zegoen egun hartan, baina garai hartako udal arduradunak ez ziren erabat pozik geratu. Jende artean arrakasta izan arren, ez zen ulertu zer helburu lortu nahi zen, jendeak desfilea jarraitzen baitzuen, desfile bat bezala, kalearen alde batean zain. Gaur egun hori guztia historia da; buruhandiak txikienen atzetik korrika doaz, eta helduek erraldoiak begiratzen eta txalotzen dituzte, dantza-erritmoan jendearen artean bidea irekitzen dutenean. Garai batean, konpartsa desagertu egingo zela zirudien, XIX. mendeko bere aurrekoa bezala. Gutxi batzuen ahaleginak, zorionez, horrelakorik ez gertatzea lortu zuen. Ahalegin horri esker, konpartsa donostiarren artean sartu zen.

José Ignacio Urbietak koordinatu zuen irudien eraikuntza; Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako lau bikote adierazgarri aukeratu ziren pertsonaia gisa. Hala ere, erraldoien balio eskultorikorik handiena Vicente Lunari, Guipuzcoanoren sortzaileari, zor diogu eta Rafael Giráldezi, bere zazpi kide banaezinen sortzaileari. Zortzi eskultura horiek elementu ordezkaezinak dira , eta Itzurun Elkartearen laguntzari esker, Donostiako kaleen artean betiko iraungo dute.

Buruhandi originalak harri-kartoian egin zituen Vicente Lunak. Donostiako jaiei, inguruneari eta historiari dagokienez, animalia sinbolikoak ziren. Zaldiek, zezenek, lehoiek eta hartzek festetako atrakzio handiak irudikatzen zituzten: hipodromoko lasterketak, zezenketak eta zirkuko antzezpenak. Itsas zaldixkek gure hiria errotuta dagoen itsas ingurunea aipatzen zuten: Arrantza, itsasoz haraindiko merkataritza eta hondartzako turismoa. Azkenik, Ave Fenixek gogora ekartzen zuen Donostiak, hegazti mitologiko honek bezala, bere historian zehar jasan dituen 13 suteen ondorioz bere errautsetatik berpizteko izan duen gaitasuna.

Buruhandi oso bereziak ziren, baina arazo asko zituzten: astunegiak ziren, eramateko nekagarriak, eta edertasunagatik ezin hobeak ziren desfilatzeko, baina ez umekeriei jazartzeko. Beste talde bat sortzea erabaki zen, eta Aragonesa de fiestas enpresaren esku egon zen egitearen ardura. Irudi berriek Donostiako egutegiko jaiak irudikatuko zituzten. Kartoi-harriz ere eraiki ziren, eta, ezinbestean hondatu zirenean, horien erreplika gogorragoak egin ziren, beira-zuntzez. Azken hauek gaur egun haurren atzetik korrika egiten duten buruhandiak dira.

Itzurun Elkarteko kideak Donostiako erraldoi eta buruhandiak eramateaz arduratu dira, 1982an lehen irteera egin zutenetik.

1996an, Donostiako erraldoi eta buruhandiei bultzada berri bat emateko eta tradizio horretako lagunak elkartzeko helburuarekin, elkartearen eraketa ofizialdu zen. Itzurun deitzea erabaki da, Donostiako izen primitiboa delako. Elkartearen ofizialtasunaren aurretik erraldoiak eta buruhandiak zeramatzaten pertsona guztiak elkarteko bazkide bihurtu ziren. Udalari lana erraztu nahi zitzaion, irteerak antolatzeak eta zaletasun hori sustatzeak suposatzen duen lana kenduz. Urte hauetan guztietan, tradizio hau babesteko ahal izan dugun guztia egin dugu, baita Aste Nagusian parte hartzeko eta kaleak animatzeko ere.

Itzurun elkartea askea, plurala eta mistoa da. 90 bazkide inguruk osatzen dute. Kide izateko, beharrezkoa da gutxienez bi kideren bermea izatea, onarpenak legezko baldintza guztiak betetzea eta, gainera, batzarrak onartzea.

Itzurunek egin zuen lehen ekimenetako bat urtero erraldoi eta buruhandien kontzentrazio bat sortzea izan zen. Ideia hau CATek onartu zuen, eta 1997an Itzurunen esku egon zen lehenengo edizioaren antolaketa, hurrengo bost urteetan bezala. Denbora horretan, ekitaldiak ospe handia lortu zuen donostiarren eta bisitarien artean, eta ospe handiko konpartsak bertaratu ziren.

Aste Nagusia, zalantzarik gabe, konpartsaren urteroko ekitaldi nagusia da eta 2008tik egunero irteten da. Urte hauetan zehar, beste irteera puntual batzuk egin dira Donostian zehar: Euskal Jaiak, Musika Hamabostaldia, Karmen eguna, Inauteriak, Eduardo Chillidaren omenaldia, Union Artesanaren egoitza berriaren inaugurazioa, 2016ko Kultur Hiriburutza, Erregeen kabalgata.

Gure hiriaren mugetatik kanpo ere bizi ahal izan da gure presentzia. Deba, Oiartzun, Hondarribia, Errenteria, Urretxu edo Lezo bisitatu ditugu. Gipuzkoatik kanpo ere, Gasteiz, Iruñea, Caparroso, Altsasu edo Olazagutia; eta urrutiagokoak, Lourdes, Valladolid, Matadepera edo Reus.

2006ko Aste Nagusia oso berezia izan zen Itzurun Elkarteko kide guztientzat, gure 25. urteurrena ospatu baikenuen. Efemeride horri amaiera emateko, 2007an “artillero, Dale fuego” abestu eta dantzatu genuen.

25 urtetik aurrera, konpartsa irteera bakoitza prestatzen hasi zen Aste Nagusiaren aurreko hilabeteetan. Denbora honetan guztian hainbat koreografia sortu ditugu erraldoientzat,  baita buruhandientzat ere.

Gure irteera guztiak “el Jerónimo” lanarekin amaitzen dira, Juan Mari Beltran musikariak Itzurunentzat eguneratutako pieza da, egunero erraldoiak irribarre batekin lo egitera joan daitezen…  zorabio txiki baten ondoren.

2009an, Aste Nagusia agurtzeko ekitaldi bat egiteko aukera planteatu zitzaion Donostia Festak sailari. Orduz geroztik, tarte bat lortu dugu jai-egitarauan, harik eta jaiak agurtzeko ekitaldi familiarra bihurtu arte.

En 2016, coincidiendo con la Capitalidad de la Cultura, recibimos la Medalla al Mérito Ciudadano por parte el Ayuntamiento de San Sebastián. Fue un gran hito para todos nosotros y marcó un antes y un después en una asociación viva que pretende preservar y acrecentar la afición por un elemento cultural tan nuestro como son los gigantes y cabezudos.

2016an, Kulturaren hiriburutzarekin batera, Hiritar Merezimenduaren Domina jaso genuen Donostiako Udalaren eskutik. Mugarri handia izan zen gu guztiontzat, eta lehen eta gero markatu zuen elkarte bizi batean, erraldoiak eta buruhandiak bezalako hain gureak diren kultura-elementu baten zaletasuna babestu eta areagotu nahi duen elkarte batean.